بررسیهای نقوش و فرمهای معماری اسلامی نشان میدهد که از ارکان اصلی معماری این دوران، توجه به معنا است. به عنوان برجسته ترین نمونهی معماری اسلامی، مسجد مکانی است که مسلمانان در آن حضور الهی را احساس میکند. معمار مسلمان با تکیه بر اصل توحید و توجه به هماهنگی در نقوش و رنگها، محیط معنوی خالصی پدید میآورد. مساجد اغلب دارای ساختارهای پیچیده بوده و در آنها از تنوع رنگها، کاشی کاری و طرحهای نمادین بسیار چشمگیری استفاده شده است که به عنوان نمونه به سمفونی نور و رنگ در مسجد شیخ لطف الله میتوان اشاره نمود. به جرات میتوان گفت که متعالیترین تجلی هنر اسلامی در کاشی کاری مساجد تجلی یافته است. در تزئینات کاشی کاری ایرانی هم فضای مثبت و هم منفی وجود دارد. منظور از فضای منفی فضای بیهوده و عبث نمیباشد بلکه این دو فضا به مثابهی روح و جسم، مکمل هم و حیاتشان لازم و ملزوم یکدیگر است.
تاریخچه مسجد شیخ لطف الله
مسجد شیخ لطف الله، بنای شاخص دورهی صفویه که در ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت، توسط معمار هنرمند، استاد محمدرضا اصفهانی ساخته شد. آرتور پوپ، مورخ آمریکایی، بینقص بودن این بنا را در یک جمله بهخوبی بیان کرده است: ” هرکس اهل درک و اندیشهی عمیق باشد نمیتواند در این فضا وارد شود بیآنکه تکان و احساس ناشی از رسیدن به حضور به وی دست ندهد. بهسختی میتوان این اثر را محصول دست بشر دانست… کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمیشود، اندازهها بسیار مناسب، نقشهی طرح بسیار قوی و زیبا و بهطورخلاصه توافقی است بین یک دنیای شور و هیجان و سکوت و آرامش باشکوهی که نمایندهی ذوق سرشار زیباییشناسی بوده است و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمیتواند داشته باشد.”
در هنر اسلامی ایران دورهی صفوی جایگاه سبملیک و ارزش محتوایی نور و رنگ در هنر اسلامی به مراتب بیشتر از ارزش بصری آن است و این موضوع به طرز شاخصی در این بنا نشان داده شده است. هنرمند-معمار در این بنا، رنگهای کاشی کاریها را هدفمند و از روی آگاهی انتخاب کرده است. رنگ لاجوردی در ایوان ورودی حکم دعوت به مکانی مقدس را دارد و با کمک نقوش زرد پیچ خورده در آن شور و شوق عبادت را زنده میکند و تعادل بصری را به وجود میآورد.
معماری و طراحی نور و رنگ در مسجد شیخ لطف الله
وارد سرای زیر گنبد که میشویم شبستان، در یک فضای مربعشکل ساخته شده است که دیوارههای آن هرچه به سمت بالا پیش میرود شکل هشتضلعی به خود میگیرند تا اینکه این هشتضلعی از ساقه گنبد به بعد، کاملا تبدیل به یک دایره میشود. این تغییر شکل از مربع به دایره، از معماری دوران ساسانی وام گرفته شده است. نقوش زرد دیوارها نماد نور و امید و حرکت رو به بالا هستند و انگیزهی اندیشه در آفرینش را زیاد میکنند. رنگ زرد کم کم جای خود را به نخودی میدهد. رنگ سفید در مرکز گنبد نشان نور است. در این میان وجود رنگ فیروزهای نیز به خاطر شادیبخش بودن نماد فرحی است که در انتها عابد به خاطر عبادت به آن دست پیدا میکند.
گنبد مسجد و زیبایی باطن
بخش داخلی گنبد نمایش دهندهی نقش یک طاووس است. پرهای طاووس با ورود پرتوهای نور از طاق گنبد روی فضای داخلی گنبد شکل میگیرند.این گنبد روی هشت طاق جناغی قرار گرفته است که بالای طاقها ۱۶ پنجره مشبک ساخته شده است. در این پنجرهها، متشکل از یک شبکهی داخلی و یک شبکهی خارجی که در قالب نقش اسلیمی با فاصله در کنار هم قرار گرفته است، میباشد. نور خورشید در عبور از این پنجره، طی دو مرحله شکسته میشود و بهصورت غیرمستقیم به فضای داخلی گنبد هدایت میشود و رنگهای کاشیها را به رقصی دلنشین درمیآورد.
